بررسی جرم سوءاستفاده از سفید مهر و سفید امضاء
مقدمه
1ـ تفسیر لفظی از عبارت مذکور در ماده 673 قانون مجازات اسلامی بدین شرح که «هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به اوسپرده شده است یا به هر طریق بدست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد» از موضوعات مورداختلاف از دیدگاه علوم جزایی می‌باشد؛ زیرا همانطور که شرط تحقق قتل (اعم از عمدی، شبه عمدی، خطای محض و غیر عمدی‌و غیره) سلب حیات از یک انسان زنده است،(گلدوزیان، دکتر ایرج «حقوق جزای اختصاصی، جرائم علیه اموال و مالکیت، امنیت و آسایش عمومی» انتشارات‌دانشگاه تهران 2499 چاپ دوازدهم با بازنگری و افزوده‌ها مهر 1385 ص 33.) شرط تحقق جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر نیز، وجودرابطه امانت قراردادی یا امانت قانونی بین مودع و مستودع یا متصرف قانونی مال است. بطوری که بدون تحقق رابطه امانی، اعم ازقانونی یا قراردادی در روابط طرفین، موضوع از شمول عنوان «خیانت در امانت» مذکور در فصل بیست و چهارم قانون اساسی خارج‌است.
2ـ فعل بر سفید امضاء یا سفید مهر عبارت است از امضاء، نمودن ورقه‌ای از قبل، بمنظور تأیید نوشته‌ای که باید متعاقباً در بالای آن‌درج شود.
3ـ سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، عبارت است از نوشتن متقلبانه (یا برخلاف توافق) در بالای امضاء یا مهر (و یا مهر وامضاء در یک نوشته یا سندی مغایر با آنچه که قبلاً مورد توافق واقع شده باشد.)
4ـ در حقوق فرانسه، با تصویب قانون جزای 1992 جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء جرم مستقلی نیست؛ مگر اینکه‌موضوع به نحوی دیگر، در قالب خیانت در امانت کیفری آنهم با احراز شرایطی، جرم مزبور قابل تحقق باشد.
در همین جهت، رویه‌قضایی (فرانسه) می‌گوید: «چنانچه اتهام مجرمیت به عنوان سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء علیه متهم، مبتنی بر این باشد که‌متهم با مقاصد شخصی، مبالغ مهمی را از حساب بانکی قربانی جرم از طریق صدور چکهای سفید امضایی که صاحب حساب برای‌تسویه حسابهای جاری معمولی به او داده، برداشت نموده باشد،فاقد مبنای قانونی تعقیب کیفری براساس قانون جزای جدید فرانسه‌است که از اول مارس 1994 به مورد اجرا گذارده شده است و وصف جزایی را از چنین رفتاری سلب نموده است. و براساس نظر قضات‌تجدید نظر، چنین اقدامی نه در قالب شرایط پیش‌بینی شده در جرم خیانت در امانت موضوع ماده 408 قانون جزای حاکم در زمان‌وقوع جرم و نه بر وقایع مستوجب کیفر مذکور در ماده 1-314 قانون جزای جدید فرانسه است.»
(Crime.21sep 1994: BULL. in f.c.cass.) 1994,n.1128).
به نظر می‌رسد، سپردن چکهای سفید امضاء و سوء استفاده از آن می‌توانست مشمول جرم استعمال ناروای چکهای مزبور با همان‌ماده 1-314 قانون جزای فرانسه جاری باشد. با وجود این، جرم‌زدایی و کیفرزدایی از جرم مزبور، موضوع سیاست کیفری جدیدفرانسه است و هر نوع تفسیری باید منطبق با اهداف قانونگذار باشد. نهایتاً راه حل طرح دعوای حقوقی از سوی زیان دیده مسدود نیست و او می‌تواند از طریق طرح دعوای حقوقی، به جبران ضرر و زیان خود نائل آید.
5ـ در حقوق ایران، جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، موضوع ماده 673 قانون مجازات اسلامی است که تحت عنوان«فصل بیست و چهارم ـ خیانت در امانت» است و می‌گوید «هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او سپرده شده است یا به هرطریق بدست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.»
در واقع، هرکس که مبادرت به سوء استفاده از سفید امضایی که به او سپرده شده است نموده باشد و انجام تعهد یا سلب تعهدی راکه می‌توانست شخص یا دارایی امضاء کننده را تهدید نماید به خطر اندازد، مستوجب مجازات می‌باشد.
به علاوه، در مواردی هم‌که به حکم قانون، ید متصرف و تحصیل کننده سفید امضاء یا سفید مهر، مشروعیت قانونی داشته باشد، جرم مزبور قابل تحقق‌است. بنابراین، چنانچه سارق، جاعل و اخذ کننده‌ی سند (سفید مهر یا سفید امضاء) به عنف و تهدید واکراه مبادرت به تحصیل‌سفید امضاء یا سفید مهر نموده باشند و از آن سوء استفاده نمایند، مرتکب جرائم سرقت، جعل و اخذ سند به عنف و تهدید و اکراه‌گردیده‌اند که موضوع جرائم خاص هستند و با منتفی بودن امانت قانونی یا قراردادی، موضوع از شمول جرائم تحت عنوان خیانت‌در امانت‌های ذیل عنوان فصل بیست و چهارم قانون مجازات اسلامی خارج است.
(گلدوزیان دکتر ایرج، محشای قانون مجازات اسلامی، انتشارات‌مجد چاپ هفتم، (شرح مواد 673، 668، 523 و 657 و مواد 651 به بعد قانونه مجازات اسلامی)
ارکان جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر:
فصل اوّل: شرایط و ارکان جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر
همانند جرم خیانت در امانت، سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء دارای دو گروه از ارکان جرم است.
اولاً ـ شرایط مقدّم بر وقوع جرم
ثانیاً ـ عناصر تشکیل دهنده‌ی جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء.
بخش اول ـ شرایط مقدم و لازم برای تحقق جرم
تحقق جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر، مستلزم وجود شرایط قبلی برای تحقق جرم مزبور است:
مبحث اول ـ ورقه واجد مهر یا امضاء
جرم مزبور، وقتی قابل طرح است که اقدام قبلی با گذاردن امضاء یا مهر یا هر دو کار، بر روی ورقه انجام شده باشد. در عین حال:
اولاً ـ برگ کاغذ می‌تواند کاملاً سفید بوده و فقط دارای مهر یا امضاء باشد. بدین لحاظ که متعاقباً مطالب مورد توافق قبلی بر روی آن‌نوشته شود.
ثانیاً ـ ممکن است ورقه سفید امضاء، نوشته یا سندی باشد که مقداری از مطالب آن به صورت فرم چاپی یا دست نویس قبلاً نوشته‌شده باشد، ولی نوشتن قسمت‌های خالی و سفید آن با قصد تکمیل بعدی آن توسط شخص دیگری انجام شود. مانند برات که‌مستلزم قبول محال علیه و در اجرای مادّه 229 قانون تجارت، ممکن است منوط به درج عبارت و مطالبی باشد که از قبل مورد توافق‌واقع شده باشد، ولی برخلاف آن توافق و به نحو متقلبانه و برای فرار از مسئولیت نوشته شود.
در عین حال، چنانچه نوشته یا سند در نمونه و فرم قطعی آن امضاء شده باشد و متعاقباً مطلبی به متن در محل‌ّ خالی آن (با فقدان‌قصد قبلی برای درج مطلب تکمیلی) اضافه شود، چنین اقدامی جعل تلقی خواهد شد.
مبحث دوم ـ تحویل سفید امضاء(یا سفیدمهر)
ورقه سفید امضاء، بایستی؛ اولاً به کسی که از آن سوء استفاده نموده سپرده شده باشد و ثانیاً این سپردن برای استعمال و کاربردمعین در تکمیل متن آن باشد.
گفتار اول ـ تحویل ارادی ورقه سفید امضاء
سفید امضاء بایستی قبلاً به دیگری سپرده شده باشد، و نیز به وسیله امضاء کننده عالماً، عامداً به کسی که بعداً از آن سوء استفاده‌نموده تحویل شده باشد. چنانچه سفید امضاء سپرده نشده باشد و بطور مثال، ربوده شده (مسروق) باشد، یا به دنبال حوادثی قهری(یا مقتضیاتی اتفاقی) در اختیار و تصرف دارنده آن قرار گرفته باشد، مرتکب تحت عنوان جعل قابل تعقیب خواهد بود. با وجوداین، ماده 673 قانون مجازات اسلامی علاوه بر سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء سپرده شده می‌گوید: «هرکس از سفید مهر یاسفید امضایی که..... به هر طریق به دست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد».
لازم به یادآوری است که عنوان فصل بیست و چهارم قانون مزبور «خیانت در امانت» است و اولین مادة تحت عنوان فوق، به سوءاستفاده از سفید امضاء یا سفید مهر اختصاص یافته است. بنابراین، تصورّ تحقق جرم مزبور بدون سپرده شدن یا تودیع قبلی ورقه‌سفید امضاء یا سفید مهر با اشکال مواجه است. به علاوه، اگر جعل و خیانت در امانت با یکدیگر قابل جمع هستند، سرقت وخیانت در امانت با یکدیگر قابل جمع نیستند. احکام تعدّد مادی جرم؛ یعنی جمع مجازاتهای سرقت و جعل قابل اجرا می‌باشند.زیرا ذکر «به دست آوردن به هر طریق» در ماده 673 قانون مجازات اسلامی شامل طرق نامشروع تحصیل ورقه، برای تحقق جرم‌سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء از جمله سرقت نمی‌گردد.
بنابراین چک سفید امضاء مسروق که مورد سوء استفاده امضایی(مشابه) قرار گیرد مشمول جرائم سرقت و جعل است و نه جرائم‌سرقت و سوء استفاده از سفید امضا؛ بدین جهت که لازمه جرم سوء استفاده از سفید امضا، مسبوق بودن موضوع به قبول ید امانی‌تحصیل کننده، به حکم قانون و یا عقود و قراردادهای امانی است، حتی در مواردی که مرتکب سفید مهر یا سفید امضاء را به جبر وقهر و یا به اکراه و تهدید از مجنی علیه گرفته باشد، نفس چنین عملی جرم و منطبق است با ماده 668 قانون مجازات اسلامی که‌می‌گوید: «هر کس با جبر و قهر یا با اکراه و تهدید، دیگری را ملزم به دادن نوشته یا سند یا امضاء و یا مهر نماید و یا سند و نوشته‌ای که‌متعلق به او یا سپرده به او می‌باشد را از وی بگیرد به حبس از سه ماه تا دو سال و تا (74) ضربه شلاق محکوم خواهد شد». و سوءاستفاده از آن مشمول جرم جعل است و نه جرم سوء استفاده از سفید امضاء برحسب مورد.
از این رو کسی که از ورقه سفید واجد امضاء یا مهر مثلاً یک مقام علمی، سیاسی یا هنری که به عنوان خاطره و یادگاری به عمل‌آمده، سوء استفاده نماید و مطلبی به زیان وی بالای آن امضاء، بنویسید مرتکب جعل شده است و نه خیانت در امانت از طریق سوءاستفاده از سند مهر یا سفید امضاء.(گلدوزیان دکتر ایرج، حقوق جزای اختصاصی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوازدهم ص 422.)
چنانچه کسی با توسل به وسایل متقلبانه، موفق به اخذ ورقه سفید امضاء از امضاء کننده گردیده باشد، به نحوی که اگر آن وسایل‌متقلبانه به کار برده نمی‌شد، تحصیل ورقه سفید امضاء ممکن نمی‌شد. یا وقتی که ورقه سفید امضاءتوسط شخص دیگری غیر ازامضاء کنندة ورقه به فردی سپرده شده باشد چنین رفتاری جعل تلقی می‌شود و نه سوء استفاده از سفید امضاء.
گفتار دوم ـ تحویل سفید امضاء با استعمال یا کاربرد معیّن
چنانچه زوجه‌ای از سوی شوهر خود، دسته چکی سفید امضاء، دریافت نموده باشد تا هزینه نیازهای ضروری و معاشی خانواده راپرداخت نماید، ولی عملاً تعدادی از چکهای مزبور را برای خرید پالتوی پوست با قیمت گزاف و بدون ارتباط با معاش خانواده‌هزینه کند. در چنین حالتی، که تحویل چکهای سفید امضاء، بدون پیش‌بینی کاربرد حقوقی معیّن بوده است، سوء استفاده‌ای که به‌عمل آمده باشد جعل تلقی می‌گردد. مثل منشی دفترخانه‌ای که با گرفتن امضای قبلی، اقرار به دینی را بجای تحریر عرفی مطلب‌مورد توافق قید نماید.
گفتار سوم ـ کیفیت احراز تحویل سفید امضاء به دیگری
اثبات تحویل ورقه سفید امضاء به عنوان موضوع «وکالت» تابع قواعد دلیل در حقوق مدنی است.
در حقوق ایران، هر نوع تعهدی را به هر مقداری می‌توان با شهادت شهود، اقرار، اسناد و امارات، ثابت کرد و محدودیتی وجودندارد؛ زیرا وقتی شهادت در قتل مستوجب قصاص معتبر است، در امور مدنی نمی‌توان اعتبار آن را محدود به تعهدات معینی نمود.در امور تجاری، شهادت به عنوان دلیل همیشه قابل قبول است؛ اعم از اینکه اعتبار سفته یا برات مطرح باشد یا صورتحساب وفاکتور کالای مورد معامله.
بخش دوّم ـ ارکان تشکیل دهنده جرم سوء استفاده از سفید امضاء
نحوة سوء استفاده، ضرر و زیان و قصد مجرمانه، عناصر تشکیل دهنده جرم مزبور را (با توجه به احراز شرط مقدم قانونی بودن رفتارمجرمانه) تشکیل می‌دهند.
مبحث اول ـ رفتار مجرمانه(عنصر مادی جرم)
سوء استفاده از سفید امضاء عبارت است از نوشتن مطالبی در بالای امضاء، به نحوی که با آنچه طرفین توافق داشته‌اند هماهنگی‌نداشته و مشتمل بر تعهد یا ایفای تعهد یا هر رفتاری دیگری باشد که بتواند شخص یا دارایی امضاء کننده را به خطر اندازد.
گفتار اول ـ مصادیق رفتار مجرمانه
کسی که مطالبی را برخلاف توافق قبلی در بالای امضاء ورقه‌ای می‌نویسد، مرتکب جرم سوء استفاده از سفید امضاء می‌گردد. بدین‌ترتیب:
اولاً ـ اقدام مغایر با توافق یا پیش‌بینی قبلی:
چنانچه احراز وجود یک دین، در ورقه سفید امضاء به عمل آید، در شرایطی که ورقه مزبور به منظور دیگری تودیع شده باشد، جرم‌واقع شده است. بطور مثال، ورقه سفید امضاء برای تنظیم متن وکالت‌نامه، امضاء شده باشد ولی در بالای امضاء، اقرار به دین‌صاحب امضاء نوشته شود.
ثانیاً ـ تغییر مبلغ مورد توافق در سفید امضاء:
ممکن است متن سفید امضاء هماهنگ با توافق قبلی نوشته شود، لکن مبلغ مذکور در سند متفاوت با مبلغ توافق شده قبلی درج‌شود. بطور مثال، خریداری که فاکتور کالا یا قولنامه‌ای را قبل از تکمیل متن امضاء و تحویل داده، ولی فروشنده مبلغ را مغایر با آنچه‌که قبلاً توافق شده بنویسد؛ جرم واقع شده است.
در صورتی که متن سند تنظیمی در بالای امضاء، هماهنگ با موارد پیش‌بینی شده نباشد، جرم محقق شده است گر چه رقم موردتعهد تغییر نیافته باشد.
سوء استفاده از سفید امضا در واقع دارای دو جزء متفاوت است، ممکن است کسی به درخواست دیگری بالای امضاء، مطلبی به‌زیان صاحب امضاء بنویسد و شخص دیگری آن سفید امضاء را عالماً، عامداً مورد بهره‌برداری قرار دهد، در این صورت هر دو نفرمشمول جرم سوء استفاده از سفید امضاء هستند؛ اوّلی بخاطر نوشتن متقلبانه مطالبی زیان آور در بالای امضاء و دیگری، با بکاربردن آن ورقه سفید امضاء به زیان دیگری مشمول جرم مزبور می‌گردد.
حال، اگر چنین اقداماتی توسط یک نفر انجام بگیرد، می‌توان استدلال کرد که همانند سرقت که ربودن و نگهداری مال مسروق توسّط سارق یک جرم تلقی می‌شود، نویسندة مطالب بالای امضاء و سوء استفاده کننده از آن نیز مرتکب یک جرم شده است، به‌طوری که عملیات مقدماتی، لازمه تحقق جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر تلقی می‌شود.
گفتار دوّم ـ سوء استفاده از سفید امضاء توسط شخص ثالث
اغلب سوء، استفاده از سفید امضاء به وسیله شخصی ارتکاب می‌شود که سفید امضاء به او سپرده شده باشد. ولی گاهی ممکن‌است جرم دیگری، توسط شخص ثالث هم ارتکاب شود. چنانچه شخص ثالث بدون علم و آگاهی کسی که سفید امضاء به او سپرده‌شده است، از سفید امضاء سوء استفاده نموده باشد، عنوان رفتار مجرمانه وی جعل است و نه سوء استفاده از سفید امضاء.
حال چنانچه شخصی مطالب همراه با سوء استفاده را به دستور دیگری یا برحسب انشاء کسی که سفید امضاء به او سپرده شده‌نوشته باشد، امین مباشر جرم سوء استفاده از سفید امضاء تلقی می‌شود و شخص ثالث (غیر امین) معاون جرم مزبور خواهد بود.
گفتار سوم ـ ماهیت مطالب مذکور در سفید امضاء
کیفیت مطلب مذکور در سفید امضاء چندان مهم نیست، بطوری که در هر موردی که رفتار متقلبانه از طریق نوشتن در بالای امضاءمحقق شود، جرم واقع شده است. رفتار متقلبانه ممکن است یک بطلان شکلی باشد یا یک بطلان ماهوی.
بطلان شکلی، مثل تعهد یک جانبه‌ای که فاقد ذکر جمله «تأیید شد» یا «خوانده شد و تأیید می‌شود» و یا «ثبت با سند برابر است» درتأیید مطلب اضافه شده در سفید امضاء باش. ولی بطلان ماهوی، مثل موردی است که مطلب اضافه شده همراه با نامشروع بودن‌عمل باشد. مثل موردی که بالای امضای مربوط به سازش نامه، تعهدی مغایر با توافق صلح و سازش نوشته شود. در تمامی مواردمزبور، جرم سوء استفاده از سفید امضاء محقق شده است.
مبحث دوم ـ ضرر و زیان در جرم سوء استفاده از سفید امضاء
ثبت مطالب مذکور در سفید امضاء، باید به کیفیتی باشد که شخص یا دارائی امضاء کننده را به خطر اندازد.
ضرر و زیان ممکن است مادی یا معنوی باشد، فعلیت داشته یا محتمل در آینده باشد. زیان محتمل، مثل موردی که طی آن، درشرکت نامه مربوط به یک شرکت تضامنی که فقط واجد امضاء باشد، مرتکب جرم مبادرت به تغییر نام شریک مورد توافق به شخص‌دیگری نماید. به هر حال در شرکت تضامنی، هر شریک، دارائی خود را با توجه به تعهدات شریک معیّن دیگری در معرض خطرقرار می‌دهد. بنابراین، تغییر نام شریک در بالای سفید امضاء موجب تحقق جرم به جهت زیان احتمالی در آینده می‌گردد.
مبحث سوم ـ عنصر معنوی جرم سوء استفاده از سفید امضاء
وجود قصد مجرمانه، برای تحقق جرم مزبور از ضروریات است: عنصر معنوی جرم، مبتنی بر آگاهی مرتکب جرم بر این امر است که‌مفاد مطالبی که بر روی سفید امضاء نوشته شده، غیر از موارد توافق شده قبلی بوده باشد، به نحوی که شخص یا دارائی امضاء کننده‌را در معرض خطر قرار دهد.
فصل دوّم ـ کیفر و ضوابط اختصاصی تعقیب
گرچه در حقوق فرانسه، از جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر، جرم زدایی و کیفر زدایی گردیده و جنبه حقوقی دارد واحتمالاً آمار وقوع جرم مزبور رو به کاهش بوده است، امّا در حقوق ایران، جرم مزبور وصف جزایی خود را حفظ نموده است.
بخش اول ـ کیفر جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر.
در اجرای ماده 673 قانون مجازات اسلامی مرتکب جرم مزبور مستوجب حبس از یک تا سه سال حبس می‌باشد. با توجه به‌موقعیت مرتکب و میزان همکاری وی در کشف جرم و جلب رضایت شاکی، ممکن است بر حسب مورد کیفر جرم تغییر، و ممکن‌است مشمول کیفیات مخففه یا برعکس، کیفیات مشدده باشد. به علاوه اعمال مجازاتهای تتمیمی و تکمیلی نیز امکان‌پذیر است.
بخش دوّم ـ قواعد خاص تعقیب
مبحث اول ـ شروع به جرم
شروع به جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، به علت عدم تصریح قانونگذار جرم نیست. بدین لحاظ، بر فرض که کسی‌قصد ارتکاب جرم مزبور را بنماید و شروع به اجرای آن نماید، لکن جرم مزبور (به هر علت) واقع نشود؛ چنانچه اقدامات انجام‌گرفته جرم باشد، در اجرای قسمت اخیر ماده 41 قانون مجازات اسلامی محکوم به مجازات همان جرم می‌شود.
در عین حال، برابرتبصره (1) ماده قانون مزبور، مجرّد قصد ارتکاب جرم و عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم مزبور بوده و ارتباط مستقیم با وقوع‌جرم نداشته باشد، شروع به جرم مزبور نبوده و از این حیث قابل مجازات نیست.
مبحث دوم ـ معاونت در جرم سوء استفاده از سفید امضاء
معاونت در جرم، در قالب مقررات عمومی با تحقق یکی از مصادیق معاونت در جرم مذکور در ماده 43 قانون مجازات اسلامی‌مستوجب کیفر است. بنابراین هر رفتاری که با قصد استعمال متقلبانة و خدشه‌دار ساختن اعتبار سفید امضاء انجام شود و مستوجب‌کیفر است، خواه از طریق مباشرت و خواه با معاونت در جرم مزبور باشد.
مبحث سوم ـ مرور زمان
سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، جرم مستمر است. بنابراین مبدأ مرور زمان (بجای لحظه وقوع جرم در جرایم آنی) همانندجرایم مستمر یا متمادی دیگر، لحظه قطع ارتکاب جرم است که در اجرای بند(ب) ماده 173 قانون آئین دادرسی کیفری چنانچه‌تقاضای تعقیب نشده باشد و یا از تاریخ اولین اقدام تعقیبی تا انقضای مدت پنج سال منتهی به صدور حکم نشده باشد، تعقیب‌موقوف خواهد شد.
حال، چنانچه حکم صادر شده باشد ولی اجرا نشده باشد، پس از انقضای مدت پنج سال از تاریخ قطعیت حکم اجرای آن موقوف‌می‌گردد ولی در هر حال آثار تبعی حکم به قوت خود باقی خواهد بود.
گرفته شده از وبلاگ گروه حقوق عدل گستر.
دیدگاه خودتان را ارسال کنید