حقوق متهم و شاکی در رسیدگی های کیفری

وقتی که در جامعه جرمی ارتکاب می یابد دستگاه های انتظامی و قضایی  در جهت کشف آن اقدام می نمایند اما صرف کشف جرم باعث بازگشت نظم به خورده  به جامعه و جبران آسیب های متضررین جرم نمی گردد. بلکه مطلوب زمانی حاصل می آید که مرتکیبن  واقعی جرایم نیز دستگیر و مجازات گردند  .در صورت شناسایی و دستگیری آیا می توان متهمین را بلافاصله در همان محل دستگیری مجازات نمود ؟ قطعأ پاسخ منفی است

بلکه برای کشف واقع و مجازات مجرمین حقیقی   بایستی افراد مظنون  برای انجام تحقیقات   مقدماتی  احضار و جلب  شوند  ود ر چهارچوب حقوق انسانی با ایشان رفتار و در نهایت در صورت اثبات مجرمیت مجازات و در غیر این صورت  برائت حاصل نمایند.اما توجه بیش از لزوم به حقوق متهم نباید دستگاه قضایی را از حقوق از دست رفته شاکی  غافل نماید .از همین رو به بررسی حقوق متهم و شاکی  در پرونده های کیفری می پردازیم.

الف)حقوق متهم:

1-اصل برائت یکی از مهمترین اصول دارسی است  و تا زمانی که گناه کار بودن شخصی به موجب ادله قانونی ثابت نشده باشد  باید به عنوان انسانی بی گناه با او رفتار شود و  توهین و تحقیر او  و مجازات او قبل ازاثبات جرم ممنوع است.
2-اصل ممنوعیت بازداشت های خودسرانه:در پرتو همین اصل احضار و جلب متهم بدون دلیل ممنوع شده است و موارد بازداشت متهم در قانون پیش بینی شده است و  مقام قضایی متخلف   خود به مجازات مقرر در قانون محکوم خواهد شد.
3-حق اطلاع فوری از دلایل بازداشت : نه تنها بازداشت متهم بایستی به موارد خاص محدود گردد بلکه متهم بلافاصله از دلایل بازداشتش  چه توسط پلیس و چه توسط مقام قضایی باید مطلع شود.
4-حق اعتراض به قرار بازداشت  از دیگر حقوق متهم در رسیدگی های کیفری است .
5-حق بر رعایت کرامت انسانی :به موجب همین اصل  انجام اعمالی چون  تحقیر متهم ،توهین به او ،غل وزنجیر زدن ،سلول انفرادی و شکنجه وآزار او ممنوع است .
6-حق برخورداری از وکیل : متهم حق انتخاب وکیل دارد وکیل متهم باید آزادانه حق دفاع از موکلش را داشته باشد. حتی متهم بی بضاعت می تواند از دادگاه ویا کانون وکلاء درخواست وکیل تسخیری و یا معاضدتی نماید.
7-حق اعتراض به قرار تأمین خواسته  صادره از  مقامات دادسرا  می تواند از توقیف بی جهت  اموال متهمین جلوگیری نماید.
8-حق رسیدگی به پرونده متهم در یک دادگاه صالح ،مستقل و بی طرف از دیگر حقوق متهم در رسیدگی های کیفری است
9-حق رسیدگی علنی  : تا مقام قضایی بداندعملکردش در زیر ذره بین رسانه ها و شهروندان قرار دارد و با دقت باید عمل نماید.
10-حق پرسش از  شهود شاکی :تا بتواند درستی و یا نادرستی گواهی آنان را آشکار سازد.
11-ممنوعیت تسری قوانین به گذشته از دیگر حقوق متهمین در رسیدگی های کیفری است چون که  عمل بر خلاف این اصل می توان آزادی های فردی و اجتماعی شهروندان را به مخاطره بیندازد.
12-ممنوعیت محاکمه مجدد:به این معناست که به خاطر ارتکاب یک جرم ، نمی توان دو بار متهم را مجازات نمود.
13-حق تجدید نظرخواهی:ممکن است دادگاه بدوی اشتباهی کرده باشد  از این رو بازبینی پرونده در دادگاهی بالاتر می تواند ضریب اطمینان به  تصمیم دادگاه را بالاببرد.

ب)حقوق شاکی :

1-امکان طرح شکایت فوری: سهولت دسترسی به مقامات انتظامی و قضایی برای دادخواهی یکی از حقوق شاکی در رسیدگی های کیفری است.که  با توجه به این حق مقامات مورد اشاره مکلف شده اند شکایت شکات را  همه وقت قبول نمایند.
2-امکان طرح شکایت توسط وکیل دادگستری  نیز از حقوق شکات در تظلم خواهی به شمار می آید.
3-حق تعرفه شهود خود و پرسش از شهود متهم برای  پرده برداشتن از واقعیت حقی است که شکات طبق قوانین آیین دادرسی کیفری از آن برخوردارند.
4-حق اخذ رونوشت از صورت جلسات از حقوق  انحصاری شاکی و وکیل او درمرحله تحقیقات مقدماتی   است.
5-حق اعتراض   به قرار منع تعقیب و موقوفی تعقیب ،می تواند از  تبرئه  اشتباه  متهم  توسط مقامات قضایی جلوگیری نماید.
6-رعایت شأن شاکی  :نباید با برخورد  توأم با عصبانیت و پرخاش در دادسراها و دادگاه ها  شکات را از دستگاه قضایی ناخرسند نمود.
7-تأمین امنیت بزه دیده :دستگاه قضایی بایستی با عملکرد صحیح شکات و حتی شهود او را از تعرض متهمین حفاظت نمایند.
8-در اعطای آزادی مشروط به مجرمین زندانی  پرداخت  یا ترتیبی برای پرداخت ضرر وزیان شاکی ضروری است.
9-پرداخت دیه از بیت المال: در مواردی مانند فرار قاتل و  عدم دسترسی به او تا مرگ  و نظایر آن ،قانونگذار برای رعایت حقوق از دست رفته شاکی  ،پرداخت دیه به شکات را از بیت المال پیش بینی کرده  است.
10-  حق گذشت در جرایم قابل گذشت از دیگر حقوق شاکی در رسیدگی های کیفری است .